Controleurs belast met officiële huisbezoeken ervaren tegencontroles als 'intimiderend'

Europese Grondwet . . . Kamerzetel 151 . . . Klokkenluiders <===> SDN . . . Armoede

Waarom toch moet de sociale zekerheid op de schop?

Ravage #7 20 mei 2005 m

Sociale dienst komt ondergoed tellen

De overheid controleert burgers niet alleen op straat en op internet, maar komt ook thuis in je klerenkast snuffelen. Tenminste, als je een bijstandsuitkering hebt, of in een achterstandswijk woont. De Bijstandsbond neemt tegenmaatregelen.

Tekst Dirk Kloosterboer

Een ploeg van ongeveer tien 'controleurs' in blauwe jasjes voert sinds eind april in Amsterdam tegencontroles uit bij werknemers van de sociale dienst die op de een of andere manier betrokken zijn bij de huisbezoeken die door de dienst worden uitgevoerd. De werknemers worden hinderlijk gevolgd, van hun werk naar huis, en vice-versa.

De directeur van de sociale dienst klaagt inmiddels over zijn privacy, twee van zijn medewerkers belast met de officiële huisbezoeken ervaren de tegencontroles als 'intimiderend'. De tegencontroles worden uitgevoerd door actievoerders van het project Controleurs in Beeld, dat de werkwijze van de sociale dienst aan de kaak wil stellen.

Nieuwe flinkheid

Ontvangers en aanvragers van een bijstandsuitkering krijgen onaangekondigd thuis een controleur op bezoek. Dat schendt de privacy van de burger, zo vindt Controleurs in Beeld. Met deze huisbezoeken wil de sociale dienst onder meer nagaan of mensen niet stiekem samenwonen. Men let hierbij op aanwijzingen zoals kledingstukken en de spreekwoordelijke tandenborstels. Naar verluidt kostte het een travestiet moeite om de sociale dienst ervan te overtuigen dat de aangetroffen vrouwenkleren in zijn woning niet als bewijs mochten worden opgevat dat hij zou samenwonen met een vrouw.

Inmiddels zijn er diverse gemeenten waar de sociale dienst onaangekondigd bij cliënten op de stoep staat. In Rotterdam en de Amsterdamse Bijlmer zijn acties uitgevoerd in samenwerking met gemeentelijke diensten, woningbouwverenigingen en de politie. Deze teams zijn niet alleen op zoek naar uitkeringsfraude, maar ook naar illegale bewoning en gesjoemel met huursubsidie.

De Rotterdamse ombudsman Migiel van Kinderen heeft verschillende klachten over de huisbezoeken in behandeling. Hij stelt dat er sprake is van "nieuwe flinkheid." "We hebben het preventief fouilleren gekregen, het cameratoezicht, de gebiedsverboden. Men wil nu ook al het surfgedrag van bezoekers van de openbare bibliotheek gaan controleren. Daar is mijn broek helemaal van afgezakt, dat mag je letterlijk opschrijven. Ik snap niet dat hierover de tering niet is uitgebroken", aldus Van Kinderen.

"En nu is ook het huisrecht van mensen niet meer veilig", zo vervolgt hij. "Je wordt niet alleen op straat gecontroleerd, maar ook achter de voordeur. Waar houdt dit op? Dit gaat veel te ver. Het huisrecht behoort tot de mensenrechten."

Ontmoediging

De strengere aanpak van bijstandstrekkers heeft niet alleen te maken met nieuwe flinkheid. De vorig jaar ingevoerde Wet Werk en Bijstand (WWB) speelt daarin ook een belangrijke rol. Gemeenten zijn voortaan verantwoordelijk voor de bijstand, de ondersteuning van werkzoekenden en de gesubsidieerde banen.

Deze taken wordt uitgevoerd met een min of meer vast budget. Als het aantal uitkeringen groeit, dan wordt er geld bijgelegd. Daalt het aantal uitkeringen, dan houdt men geld over, waarmee gedaan mag worden wat men wil. Veel gemeenten zijn bang om financieel in de knel te geraken. Ze voeren daarom een defensief beleid, dat er vooral op is gericht om het gebruik van de bijstand te ontmoedigen.

Van het stimuleren van de werkgelegenheid komt weinig terecht. Ook wordt het voor werkzoekenden steeds moeilijker gemaakt om een opleiding te volgen, terwijl een goed diploma juist steeds belangrijker wordt om een vaste baan te kunnen vinden. Op allerlei manieren wordt de bijstand onaantrekkelijk gemaakt. Wie een aanvraag indient, moet steeds langer wachten tot er een beslissing valt. Sommigen zitten maanden in onzekerheid over hun inkomen.

Wie een uitkering ontvangt wordt vaak aan het werk gezet, zonder een salaris te ontvangen. Meestal gaat het hierbij om vrij onbenullig werk, zoals kleerhangers sorteren of sleutelhangers in elkaar zetten. Niet lang geleden had de stichting Nederland Schoon bedacht dat het wel lollig was om werklozen met een kaboutermuts de parkeerplaatsen langs de snelwegen te laten schoonmaken. Die kaboutermutsen zijn gelukkig een uitzondering, maar de tewerkstelling van werklozen wordt steeds normaler gevonden. Bijna zeventig procent van de gemeenten heeft dit soort 'Work First'-projecten.

Controles

En dan is er het aangescherpte controlebeleid. Onaangekondigde huisbezoeken vormen hierbij een belangrijk element. Daarnaast wordt omgevingsonderzoek verricht. Dit betekent dat men bij de buren aanbelt om te vragen wie er zoal bij je op bezoek komt, en of je bezoek wel eens blijft slapen.

Steeds meer gemeenten werken met risicoprofielen. De standaard bijstandscliënt hoeft niet meer maandelijks een briefje in te leveren. In plaats daarvan worden bepaalde categorieën extra op de huid gezeten. Voormalige autohandelaren, mensen die wel eens in de horeca werken, mensen die opvallend weinig drinkwater gebruiken en onderhuurders kunnen als risicogroep worden aangemerkt.

Tot nog toe is er nauwelijks discussie over de vraag wat voor gevolgen deze benadering heeft voor de privacy en de gelijke behandeling. Veel gemeenten doen geheimzinnig over de criteria die ze hanteren. De controlemaatregelen hebben effect. Het aantal bijstandsuitkeringen is lager dan wat het Centraal Planbureau had voorspeld. Amsterdam bijvoorbeeld heeft vorig jaar 57 miljoen bespaard op uitkeringen. Dit komt vooral omdat er minder nieuwe uitkeringen worden toegekend.

Wat er gebeurt met mensen die buiten de boot vallen, is niet bekend. Gemeenten gaan er gemakshalve van uit dat zij een baantje vinden. Ze kunnen echter niet uitsluiten dat een deel in de goot terechtkomt, of in de criminaliteit.

Paniek

De strengere controles leiden soms tot paniek en angst, ook bij mensen die niets te verbergen hebben. Piet van der Lende van de Amsterdamse Bijstandsbond krijgt regelmatig schrijnende verhalen te horen.

Van der Lende: "Ik ken een geval van een man die denkt dat er in zijn huis geesten wonen. Tijdens een huisbezoek stuurde de controleurs van de sociale dienst 'iedereen' naar buiten. Ze dachten dat hij de boel belazerde en lachten hem vervolgens midden in zijn gezicht uit. Zijn uitkering werd stopgezet. De rechter geloofde zijn verhaal wel en heeft opdracht gegeven om de uitkering weer te herstellen."

Onlangs meldde zich een vrouw bij de Bijstandsbond die een verleden heeft met verkrachtingen. "Ze probeert te scheiden van haar man die geen alimentatie wil betalen. Ook zij heeft een huisbezoek gehad. Bij het CWI heeft men gezegd dat ze eerst twee weken moest solliciteren voordat ze een uitkering kan aanvragen. Ze vertelde mij dat ze het niet meer zag zitten, dat ze er een einde aan wilde maken", zegt Van der Lende.

Hij heeft haar geadviseerd om zich ziek te melden bij de sociale dienst, omdat ze in haar toestand niet in staat is om te solliciteren. "Gelukkig belde ze later terug om te zeggen dat ze inderdaad een fax aan de sociale dienst heeft gestuurd. Maar of iedereen die in de problemen zit dat doet, dat weet ik niet."

De Huurdersvereniging Amsterdam heeft klachten binnengekregen over de controleacties in de Bijlmer, waar 150 woningen werden bezocht. Volgens de klagers werden bewoners niet over hun rechten geïnformeerd. Ook het gedrag van de controleurs liet te wensen over. Zo zouden ze sigarettenpeuken op de grond hebben achtergelaten. Eén bewoner kreeg bij het afscheid te horen: "Zo mevrouw, vanaf heden heeft u geen uitkering meer."

Onbeschoft gedrag

In Heerhugowaard is een advocaat bezig om een klacht voor te bereiden tegen twee consulenten van de sociale dienst, die zich met name tijdens huisbezoeken "onbeschoft, intimiderend en bedreigend" op zouden stellen. In het verleden is de gemeente al eens door de rechter op de vingers getikt, en twee keer werd een zitting op het laatste moment afgeblazen omdat de gemeente alsnog besloot om een uitkering toe te kennen. Maar het kwaad was al geschied. Deze cliënte had 4,5 maand lang geen geld waarna Nuon haar elektriciteit afsloot.

Inmiddels heeft de cliëntenraad van de sociale dienst in Heerhugowaard aanvullend onderzoek ingesteld en op basis daarvan een ongevraagd advies uitgebracht. Het handhavingsbeleid moet transparanter en klanten moeten met respect worden behandeld. Als voorbeeld noemt men een vrouw die een pyjama aanhad toen er bij haar werd aangebeld, en die niet eens de kans kreeg om zich om te kleden.

In Den Haag is een project gestart waarbij men mogelijke fraudeurs dicht op de huid zit. Ze krijgen onaangekondigd huisbezoek. Daarnaast moeten ze 32 uur per week activiteiten verrichten, zodat ze geen tijd hebben om zwart bij te klussen. Aan het project hebben tot nog toe ruim 150 mensen meegedaan. Bij tien à twintig mensen werd ten onrechte de uitkering van stopgezet. Zij moesten een bezwaarprocedure starten om dit rechtgezet te krijgen.

Tips

In Amsterdam hebben de strengere controles tot gevolg dat het aantal bezwaarprocedures is gestegen van bijna 500 naar ruim 800 per kwartaal. Ongeveer veertig procent wordt in het gelijk gesteld. De Bijstandsbond heeft een brochure samengesteld over de huisbezoeken. In 'De klop op de deur' worden concrete voorbeelden beschreven over de wijze waarop de huisbezoeken in hun werk gaan. Daarnaast wordt ingegaan op de juridische aspecten.

Als burger hoef je niemand binnen te laten in je huis, tenzij de controleur een last tot binnentreding heeft. Mensen met een bijstandsuitkering hebben echter een inlichtingenplicht. Je hoeft een controleur niet binnen te laten, maar als je het niet doet, dan heb je kans dat je uitkering wordt opgeschort. Volgens Van der Lende zullen rechters vaak de sociale dienst in het gelijk stellen. "Ze pikken het bijvoorbeeld niet als je de huisbezoekers wegstuurt omdat je over vijftien minuten een afspraak bij de arts hebt."

Toch hoef je niet alles te accepteren. Zo was er een vrouw die de controleurs toestemming gaf om in haar kast te kijken, maar ze weigerde om die kast voor ze open te maken. De rechter vond dat ze aan haar inlichtingenplicht had voldaan. Een lastig dilemma voor de controleurs, die de instructie hebben gekregen om niet zelf kasten te openen.

Onwetendheid

De Rotterdamse ombudsman Van Kinderen zegt dat bewoners vaak geen idee hebben van wat ze overkomt. Zo zouden controleurs onder het mom van 'balkoninspectie' toestemming hebben gekregen om het huis van een vrouw binnen te gaan. Achteraf besloot de sociale dienst opeens om de uitkering van haar vriend stop te zetten, omdat ze zouden samenwonen.

Van Kinderen: "De overheid schermt met toestemming die ze verkregen zou hebben. Laat mensen dan een formulier ondertekenen waarop staat wie ze precies binnenlaten en wat het doel is van het bezoek. Dan weet je dat mensen hebben ingestemd met het bezoek en dat ze ook weten waarmee ze hebben ingestemd. Als de overheid zegt dat dit niet werkbaar is, dan heb je dus geen toestemming van de bewoner om de woning te bezoeken."

In de praktijk maakt de overheid steeds meer gebruik van intimidatietechnieken, zo constateert ook Van Kinderen. "Uitkeringen worden soms opgeschort of beëindigd als controlemiddel. Ze wachten of je gaat piepen, en dan halen ze bakzeil. Dat is een heel lelijk mechanisme."

De ombudsman meent dat de klachten over de huisbezoeken het topje van de ijsberg vormen. "Veel mensen klagen niet zo snel. Men denkt 'het is het bevoegd gezag, het zal wel goed zijn'. De controles vinden plaats in wijken waar veel mensen met een lage opleiding wonen, die niet zo goed op de hoogte zijn van hun rechten. Ze zouden dit eens moeten proberen in een welgestelde wijk, dan regent het meteen klachten en procedures."

Van der Lende van de Bijstandsbond zegt dat de strengere aanpak van de sociale dienst voor een deel van de mensen misschien wel werkt. "Maar er is ook een categorie die eraan onderdoor gaat. Ik probeer dat duidelijk te maken aan de politiek, maar op de een of andere manier wil het niet tot ze doordringen. Het is net alsof het een aparte wereld is die er niet mag zijn. Men sluit zich ervoor af."

Op de website www.stophuisbezoeken.nl is de inhoud van de brochure 'De klop op de deur' te vinden. Ook staan er verslagen van de tegencontroles van het project Controleurs in Beeld. Je kunt de brochure ook bestellen door 4 euro over te maken op giro 4554841 t.n.v. Bijstandsbond te Amsterdam o.v.v. 'Klop op de deur'. Op www.fnv.nl/lokaal is actuele informatie over de WWB te vinden.

Naar boven