Uit: Hervormd Nederland van 19 april 1997 Door: John S. Wijne Sinds mensenheugenis proberen mensen zo gemakkelijk mogelijk voor hun dagelijks brood te zorgen en tegelijkertijd aan de doem van de verjaging uit het paradijs te ontkomen. Het wordt tijd dat de overheid eens met wat meer historisch inzicht gaat nadenken over de zin van betaalde arbeid, meent Johan Wijne. Is ledigheid werkelijk 'des duivels oorkussen' of is het gezegde 'werken is van de domme' meer in overeenstemming met wat mensen in het algemeen van werken vinden? Terwijl de eerste uitdrukking vooral een exegese is van de doem die mensen is opgelegd toen Adam en Eva uit het paradijs werden verdreven, drukt het tweede gezegde kernachtig uit hoe mensen al vele eeuwen pogen van harde arbeid af te komen. Op twee manieren hebben mensen gezocht naar mogelijkheden om te ontkomen aan de doem te moeten zwoegen voor het dagelijks brood. De ene methode, mechanisering van de arbeid, is altijd minder als een ontsnapping aan de goddelijke straf beschouwd, dan de andere manier: anderen het werk te laten opknappen. Voor de ontwikkeling van technische hulpmiddelen moet immers veel werk worden verzet, terwijl mechanisering de menselijke arbeid niet bij voorbaat uitsluit. Wel is het zo dat mensen zich steeds minder 'in het zweet' hoeven te werken. Die ontwikkeling is begonnen met het hanteren van een speciale steen die het gemakkelijker maakte wortels uit te graven en dierenhuiden te bewerken. Onlangs is er een dergelijk hulpmiddel gevonden waarvan de ouderdom op tweeëneenhalf miljoen jaar wordt geschat. De vereenvoudiging van de arbeid is voorlopig geëindigd met het gebruik van een door computers gestuurde robot - voorlopig, want het einde van de menselijke inventiviteit is nog niet in zicht. Huisdieren De trend anderen het werk te laten opknappen werd ook al vele jaren geleden ingezet: wilde dieren werden gedomesticeerd, tot huisdieren gemaakt en getraind om karren te trekken en water op te pompen. Maar ook schakelden mannen huisgenoten - vrouwen en kinderen - in voor die zware arbeid. Al gauw werd ook buiten de familie gezocht naar mensen die tot huisdier konden worden gemaakt. Men ging op slavenjacht bij andere stammen en volken. En er kwamen de huurslaven: mensen die hun verplichtingen aan een ander niet meer konden voldoen en vervolgens eigendom van die ander werden. Andere soorten slaven als lijfeigenen en horigen hadden nog wel een greintje eigen vrijheid, maar moesten altijd ter beschikking van hun heer staan. Later kwamen daar de loonslaven bij. Theoretisch waren zij vrije mensen die loon voor hun arbeid kregen. Maar in de praktijk was hun positie nog slechter dan die van gewone slaven. Omdat zij loon kregen, waren zij geen persoonlijk bezit van degenen voor wie zij werkten zoals een gewone slaaf en ze werden dan ook heel makkelijk aan de kant geschoven of afgedankt als hun arbeid niet meer nodig was of ze die harde en zware arbeid niet meer aankonden. Het ziet er naar uit dat die situatie terug dreigt te komen. Zo hebben de eigenaren van Philips, de aandeelhouders dus, veel lof (gezien de situatie van Philips op de beurs) voor de manier waarop hun zetbaas in het personeelsbestand van dat bedrijf gaat snoeien. De banken zijn met een CAO-voorstel gekomen waarin van drie categorieën werknemers wordt uitgegaan. De hoogste groep wordt in de watten gelegd, in tegenstelling tot de laagste, want die is volgens de bankeigenaren makkelijk te vervangen en kan dus navenant worden behandeld. En dan is er het nieuwe idee van 'demotie'. Oudere werknemers moeten minder gaan verdienen, omdat met het klimmen der jaren hun productiviteit omlaag zou gaan. Het is in principe nauwelijks anders dan vroeger, toen oudere dieren en slaven werden afgedankt. Verenigingsleven Regelmatig komt het voor dat banenpoolers voor minder loon hetzelfde werk doen als ze deden voordat ze werkloos werden. Het is een al in de praktijk gebrachte variant op de voorstellen om mensen beneden het minimumloon te laten werken Als ze niet rond kunnen komen, is er de bijstand. Dit overheidsbeleid lijkt op wat vroeger onder ondernemers gewoonte was, namelijk er op vertrouwen dat kerken en gemeenten voor de liefdadigheid en de bedeling zouden zorgen als hun arbeiders niet rond konden komen. Aan het eind van de vorige eeuw begon in ons land de strijd tegen kinder- en vrouwenarbeid en die had succes, want kinderarbeid werd verboden en vrouwenarbeid aan banden gelegd. Maar de huidige westerse ondernemingen, ook Nederlandse hebben er soms geen problemen mee hun productie te verplaatsen naar landen waar geen beperkende bepalingen zijn voor kinder- en vrouwenarbeid. En in ons land worden bijstandsmoeders gedwongen te gaan solliciteren als hun jongste kind vijf jaar is geworden. Ondertussen doet zich nog een andere ontwikkeling voor die als het ware wordt opgelegd tegen de historische ontwikkeling in. Terwijl mensen er altijd naar hebben gestreefd zoveel mogelijk los te komen van langdurige arbeid om meer tijd te hebben voor bezigheden die een verrijking van hun leven konden zijn, worden deze bezigheden steeds meer 'gekapitaliseerd' genormeerd. Toen de achturige werkdag wettelijk werd geregeld, ontstond er een bloeiend verenigingsleven dat geheel op vrijwilligers draaide en een belangrijke bijdrage leverde aan de kwaliteit van de samenleving. Maar deze bezigheden mogen tegenwoordig alleen een vrijetijdsbesteding zijn voor wie werkt, want wie door gedwongen werkloosheid zijn bezigheden in vrijwilligerswerk zoekt, wordt gedwongen te blijven solliciteren; vrijwilligerswerk heeft voor de economie geen directe waarde. Maar de economische redenering die daaraan ten grondslag ligt, klopt al lang niet meer. Door de mechanisering van de arbeid kunnen we per arbeidskracht aanzienlijk meer produceren, zoveel zelfs dat de arbeidstijd kan worden ingekort en we zelfs niet een volledige werkgelegenheid nodig hebben om onze economie draaiende te houden. Speciale waarde Ook het probleem dat steeds minder betaalde werknemers de sociale verzekeringen moeten opbrengen en daarmee langzamerhand een soort slaven zijn geworden van de uitkeringsgerechtigden, kan makkelijk worden opgelost. De sociale verzekeringen kunnen namelijk veel beter uit de steeds meer stijgende productie per arbeidskracht worden gefinancierd, dan uit de premies die de werkenden moeten betalen. Het is een idee dat minister-president Kok al lanceerde toen hij nog voorzitter van de FNV was. De sociale verzekeringen moeten niet meer als een toetssteen voor persoonlijke solidariteit worden gehanteerd, maar als een taak voor de gemeenschap. Opmerkelijk is ook, dat aan betaalde arbeid steeds meer een speciale waarde wordt toegekend. Gesuggereerd wordt dat mensen betaalde arbeid nodig hebben om er maatschappelijk bij te horen. Met deze moralisering van betaalde arbeid worden werklozen gedwongen tot eindeloze en voornamelijk zinloze sollicitaties. Desnoods worden er banen geschapen, althans dat lijkt er op, want banenpoolers en degenen met een Melkertbaan doen vaak werk dat op zich zinvol is, maar over het algemeen is het werk dat eerst door de overheid is wegbezuinigd of waarvoor, ondanks de noodzaak, geen geld beschikbaar wordt gesteld. Neotribes Sinds mensenheugenis willen mensen zo gemakkelijk mogelijk voor hun dagelijks brood zorgen en aan de doem van de verjaging uit het Paradijs ontkomen. Door de bank genomen willen ze wel bezigheden hebben, als die maar niet ontaarden in arbeid. Vaak willen ze door die bezigheden een antwoord vinden op de vragen over de zingeving van het bestaan. Het is bijvoorbeeld opmerkelijk dat mensen die voor hun vrijwilligerswerk een koninklijke onderscheiding krijgen daar veel trotser op zijn dan wanneer ze die gekregen zouden hebben voor langdurige 'trouwe dienst'. Mensen hebben ook altijd tal van mogelijkheden gevonden om op welke manier dan ook aan een samenleving deel te nemen. Op een enkele 'kluizenaar' na, hebben mensen behoefte aan sociale contacten en ze weten die dan ook te leggen. In zijn laatste rapportage concludeerde het Sociaal en Cultureel Planbureau dat er in onze samenleving tal van 'neotribes' ontstaan en dat het aantal leden van jeugd-, vrouwenverenigingen en organisaties met ideële doelen groeit. Dat is een historisch begrijpelijke ontwikkeling. En gelukkig begint een deel van de overheid dat te onderkennen. Het zijn vooral de gemeentebesturen die daarop inspelen en in verzet komen tegen een centrale overheid die gespeend lijkt van enig historisch inzicht. Zo is het gemeentebestuur van Utrecht tot de beslissing gekomen dat mensen niet gedwongen kunnen worden eindeloos naar betaald werk te zoeken. Het bestuur verlangt echter wel dat bijstandsgerechtigden zich als vrijwilliger gaan inzetten. Misschien is Utrecht wel de eerste zwaluw die een zomer aankondigt waarin goed en met historisch inzicht wordt nagedacht over de zin van betaalde arbeid. John S. Wijne