Door: Dorien Pessers,

in de Volkskrant van 16 november 1998

Had Marcus Bakker indertijd aandelen Shell gekocht, dan had iedereen in het café der kameraden geweten dat er een valse troefkaart werd gespeeld. Maar nu Kees Vendrik, Kamerlid voor GroenLinks, aankondigt dat hij via de beurs invloed wil gaan uitoefenen op het beleid van ondernemingen, kraait er geen haan. Politiek bedrijven via de beurs 'past in de tijdgeest', aldus Vendrik. 'In de jaren tachtig drong het marktdenken door in de politiek, maar in de jaren negentig dringt de politiek door in het bedrijfsleven.'

Zou GroenLinks inderdaad menen dat er tussen kapitaal en politiek een open, ongestoorde liefdesrelatie bestaat? En dat na de jaren waarin de markt de politiek domineerde, het nu de beurt is aan de politiek om het walhalla van het kapitaal te penetreren? Gaat het hier om een nieuw realisme of om een nieuwe en ongehoorde vorm van naïviteit? In ieder geval kunnen we ons afvragen hoe oppositioneel de GroenLinkse oppositie nog is. In Duitsland maakte Joschka Fischer een geslaagde sprong van de buitenparlementaire oppositie naar het pluche van de NAVO.

Inmiddels waant hij zich een gerespecteerde gesprekspartner voor de generaals van het westerse bondgenootschap. Hoe lang zal het duren voordat Kees Vendrik als een gewaardeerde gesprekspartner wordt uitgenodigd in de directiekamers van het internationale bedrijfsleven? Een ander lid van de historisch linkse oppositie, Arie van der Zwan, is beduidend minder optimistisch over de huwelijkskansen van politiek en kapitaal. In het Twintigste jaarboek voor het democratisch socialisme over Hedendaags kapitalisme, analyseert hij de toenemende onmacht van de staat om het algemeen belang te behartigen.

De staat heeft zich de harde controlemechanismen uit handen laten slaan en slechts zachte controlemechanismen overgehouden, zoals publieke berispingen van optiespeculanten of het aandringen op ethische bedrijfscodes. De staat is niet langer bij machte de burger adequate bescherming te bieden tegen de conjunctuurbewegingen van het kapitaal.

Het verzet tegen de erosie van de macht van de staat is gering, schrijft Van der Zwan. Te velen zijn immers als huizenbezitters, kleine speculanten en pensioengerechtigden direct op de beurs aangesloten en hebben belang bij een voortdurende hausse. Zolang hoge rendementen in het vooruitzicht worden gesteld, zal het maatschappelijk draagvlak voor het primaat van de markt alleen maar breder worden. Maar wat gebeurt er, vraagt Van der Zwan zich af, wanneer de onvermijdelijke omslag optreedt?

Zal Kees Vendrik dan als eerste het algemeen belang heruitvinden en de beschermende rol van de staat willen revitaliseren? Hoe zal hij de verliezers bij de onontkoombare beurskrach willen compenseren, als de staat daartoe geen middelen meer heeft? Het lijkt erop alsof GroenLinks zich van dit perspectief niet bewust is. inderdaad geheel overeenkomstig de tijdgeest meent de partij dat, net zoals de NAVO de mensenrechten verdedigt en eigenlijk een geheim lid is van de linkse oppositie, Beursplein 5 een willoos instrument is ten behoeve van een humane samenleving. Volgens Van der Zwan getuigt het echter van politieke naïviteit om te menen dat het bedrijfsleven ooit echte maatschappelijke verantwoordelijkheid kan of zal nemen.

De actie van GroenLinks is alleen verklaarbaar vanuit de ethologie en antropologie: mimicri als overlevingsstrategie. Wat dat betreft zagen we zondagavond een instructieve reportage op de televisie. Zuid-Amerikaanse indianen menen dat zij zich de kracht van het superieure roofdier - de jaguar - kunnen eigen maken door naalden in hun neus te steken. Uitgerust met deze ijzeren snorharen imiteren zij de koning van de jungle.

Maar deze vergelijking is eigenlijk te mooi. Want Vendrik c.s. beseffen niet dat zij in een jungle leven. Ze dagdromen dat het wild geworden kapitalisme, dat per dag tientallen miljarden de wereld rondpompt, kan worden getemd in een onderhoud tussen beschaafde aandeelhouders. Want als de politicus aandeelhouder wordt, waarom zou de aandeelhouder dan niet terstond politicus worden?

De jaren negentig van Vendrik lijken op de jaren zestig van Roel van Duyn. Die meende de lokale politiek van Amsterdam te kunnen 'omturnen' zoals dat toen nog heette, door een vriendschappelijk potje schaak met de burgemeester. Was dat toen al een misverstand op de kleine schaal van een middelgrote Europese stad, op de huidige schaalgrootte van de mondiale arena is het een kapitale vergissing.

Met de tienduizend gulden inleg die Vendrik hoopt op te halen bij zijn collega's komt hij het huis van de heren van het kapitaal niet eens binnen. Als was hij het meisje met de zwavelstokjes zal Vendrik - amechtig onder het verlichte raam liggend - vergeefs op medeleven hopen. Zoals we, weten stierf het arme meisje een smartelijke dood in de vrieskou van de verkeerde, want naïeve maatschappijtheorie.