Door: Dorien Pessers in FORUM

DINSDAG 20 MEI 1997

Een 'politburo', een 'Geheimrat', een 'autocratisch bestuur': deze termen worden in het keurige Nederlands Juristenblad gebruikt om het hoogste orgaan in Europa - de Europese Raad van Ministers - te kwalificeren. De leden van de Europese Raad handelen in het duister. Het proces van rechtsvorming speelt zich af achter vergrendelde deuren. Mag de burger niet weten welke discussies daarachter worden gevoerd, welke belangen hoe worden gewogen, wie voor of tegen stemt en waarom? Notulen, verslagen, documenten en archieven zijn voor hem niet toegankelijk.

In de meeste Europese lidstaten is een Wet Openbaarheid van Bestuur van kracht. Maar in de Europese Unie wordt aan journalisten, belanghebbenden en geïnteresseerde burgers de deur gewezen wanneer zij inzage vragen in de stukken van de Raad. De Europese Raad wordt terzijde gestaan - of gedomineerd, wie zal het zeggen - door comité's van hoge ambtenaren die in het diepste geheim opereren. Berucht zijn het 'K4 Comité' voor Europese Uniezaken en de 'Centrale Groep' voor Schengenzaken.

Wanneer er geen openbaarheid van besluitvorming en regelgeving bestaat, wordt aan de burgers inzicht onthouden in de Europese machtsverhoudingen. Hoe ver strekt de invloed van Brusselse lobbies? Waarom blijft het Europese parlement machteloos, op het lachwekkende af? Wie of wat verhindert dat het milieu- en sociale beleid in Europa even krachtig ter hand worden genomen als het monetaire beleid? Dat de publieke opinie in de lidstaten geen effectief tegenoffensief kan inzetten tegen het autoritaire Europa wordt mede veroorzaakt doordat aan de Europese burgers een democratisch grondrecht wordt onthouden: het recht op Informatie en toegang tot overheidsdocumenten.

De hoogleraren Meijers en Curtin publiceerden twee jaar geleden in het Juristenbladeen vernietigende aanklacht tegen de negentiende-eeuwse praktijk van achterkamertjespolitiek geheime diplomatie in de Europese Unie. Met het oog op de Europese top in juni herhaalde Meijers vorige week zijn bezwaren tegen de antidemocratische wijze waarop de Europese Unie tot stand wordt gebracht. Een autoritaire institutie, of deze nu nationaal of internationaal is, zo schrijft hij, kenmerkt zich hierdoor dat bindende besluiten worden genomen door de uitvoerende macht. Parlement, rechter en publieke, opinie staan buitenspel. Zij zouden het besluitvormingsproces maar vertragen en storen. Openbaarheid is een eerste voorwaarde voor democratisch burgerschap, rechtsbescherming een tweede. Ook in dit tweede opzicht is de Europese Unie autoritair, om niet te zèggen totalitair. Dit geldt voor die rechtsgebieden die in Maastricht onder het Unie-verdrag werden gebracht: strafrecht, migratie- en asielrecht.

Het Unie-verdrag opent weliswaar met mooie woorden over democratie, maar de institutionele waarborgen daartoe ontbreken. Op deze drie nieuwe terreinen van Europese samenwerking heeft het Europese Hof van Justitie geen jurisdictie. Wie door het Europese beleid op deze gebieden in zijn belangen wordt getroffen of in zijn mensen rechten wordt geschonden, ontbeert bescherming. Toch is de rechtsbescherming op deze gebieden - zo schrijft Meijers - bij uitstek de graadmeter voor het democratisch gehalte van een samenleving. Waar, de toegang tot de rechter wordt geblokkeerd, is sprake van een totalitaire staat. Behalve door gebrek aan openbaarheid en rechtsbescherming wordt een totalitaire staat gekenmerkt door geheime politiediensten. Ook die spoken rond in de Europese Unie. In het Nederlands Juristenblad van 11 april 1997 stelt dr. Klip de Europol Drug Unit aan de orde. Deze politiedienst werd in 1993 door de geheime Raad van ministers ingesteld en sindsdien zijn haar bevoegdheden uitgebreid.

Aldus opereert in Europa een politiedienst die door géén parlement is goedgekeurd en waarop géén democratische controle bestaat. Een herhaling van de IRT-affaire - op Europees niveau, is een voorspelbaar risico. Maar anders dan bij de IRT-affaire is geen enkel parlement bevoegd om naar de opsporingsmethoden van deze geheime politiedienst een enquête in te stellen. Autoritair, totalitair, politiestaat, het zijn zware kwalificaties. Maar hoe anders is een Europa te omschrijven waarin drie principes van een democratie ontbreken? Deze principes zijn

1. openbaarheid van het wetgevingsproces,

2. controle op en goedkeuring van wetgeving door het parlement en

3. controle op de uitvoering van wetgeving door de rechter.

In het nieuwe Europa wordt van deze principes afscheid genomen. Voor dit Europa moeten de burgers enthousiast worden? Verzet lijkt meer op zijn plaats en bovendien overeenkomstig de Europese traditie. Meijers en Curtin spreken van negentiende-eeuwse geheime diplomatie. Maar zijn we niet eerder getuige van een terugkeer naar een zeventiende-eeuws staatsabsolutisme? Het autocratisch verlangen naar het absolutisme van vóór de Franse revolutie blijkt onuitroeibaar. Autocraten dromen van orde en tucht, van economische machtsconcentratie. De droom van de autocraten is de nachtmerrie van de burgers.