Enige maanden geleden is door het Fries WAO-beraad plus een groot aantal personen een open brief verzonden aan alle gemeenteraden plus de secretariaten van de gemeenteraadsfracties in Friesland. Het Platform Uitkeringsgerechtigden Friesland, een samenwerkingsverband van organisaties van en voor uitkeringsgerechtigden in Friesland, heeft zich achter de actie geschaard. Sinds kort is ook de Ver. P.E.L. lid geworden van dit P.U.F., samen met Stichting B.L.U.T. (Bond Leeuwarder uitkeringstrekkers) en het Comité Vrouwen en Bijstand.

De drie laatstgenoemde organisaties werken samen op het gebied van uitkeringsproblematiek in Vereniging De Horzel. Bedoelde brief heeft nogal wat publiciteit gehaald, ook landelijk en zelfs enige buitenlandse kranten besteedden hier aandacht gaan. Sinds kort hebben wij de letterlijke tekst en hoewel de brief enige maanden geleden werd geschreven dachten wij dat het wel aardig zou zijn alsnog de tekst in deze rubriek te geven. De brief luidde als volgt:

Geachte raadsleden,

Klikken is heel lang een ondeugd, een taboe geweest. Het aloude kinderliedje "Klikspaan, boterspaan..." laat zien dat klikken niet hoort en stelt zelfs enkele strafmaatregelen in het vooruitzicht! Waarom is het dat we onze kinderen willen stimuleren om geen klikspaan te zijn? Misschien is het niet eens goed te beredeneren, zoals dat wel vaker is met dingen die "niet horen". Misschien heeft het te maken met een opvatting over samenleven die we zo'n beetje allemaal delen: je moet elkaar kunnen vertrouwen en op een eerlijke manier met elkaar communiceren.

Immers: "wat u niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet"! Hoe dan ook, kinderen weten van hun ouders, van school of van elkaar dat klikken een rotstreek is. Als je het toch doet dan is een besmuikt schaamtegevoel vaak je deel. In de sport gelden ook de ongeschreven gedragsregels dat je medespelers niet aangeeft bij de scheidsrechter, anders ben je een "matennaaier". Maar het lijkt er op dat naarmate we ouder worden het steeds meer geoorloofd is om wel 's te klikken. Sterker: je wordt gaandeweg aangemoedigd om het te doen!

De laatste jaren zijn er kliklijnen, meldlijnen, klaaglijnen en hoe ze nog meer heten, opgezet. Politie, belastingdienst, woningbouwverenigingen, bedrijfsverenigingen en sociale diensten stellen het op prijs om tips of klachten te krijgen van burgers over het gedrag van medeburgers. Gedrag dat gecorrigeerd moet worden. En daarbij mag de melder desnoods onbekend blijven. Anoniem klikken wordt langzamerhand een normale informatiebron gevonden en onder het mom van "medeverantwoordelijkheidsgevoel" geaccepteerd. Medeburgers met "verkeerd" gedrag aangeven lijkt een deugd te worden.

Gaan we op weg naar een samenleving waarin een klikcultuur kan gedijen? Een samenleving waarin stapje voor stapje vrij spel wordt geboden aan vooroordelen en onzuivere motieven - zoals afgunst of wraak - van klikkers? Waarin wordt ingespeeld op ongenoegens en gelegenheid wordt gegeven om die gevoelens op anderen af te reageren? Met aantasting van privacy en vrijheid van de "verdachten" op de koop toe?

Sinds het begin van de negentiger jaren hebben bedrijfsverenigingen en sociale diensten hun normen over anonieme tips aangepast aan de moderne tijd, of beter gezegd: aan de trend. Vaak zonder enige principiële discussie in bestuur of gemeenteraad is een ommezwaai van "niet" naar "wel" accepteren van anoniem klikken gemaakt. Deze metamorfose van moraal sluit naadloos aan bij de plotse politieke stoerheid in het aanpakken van fraude en misbruik van uitkeringen. Het motto "de goeien mogen niet onder de slechten lijden" wordt als excuus aangevoerd om een harder opsporings- en vervolgingsbeleid te rechtvaardigen... De normverschuiving lijkt ook te sporen met het afbrokkelen van de solidariteit - het cement van de samenleving - ten faveure van het individuele belang, de afzonderlijke steentjes. Je hoeft geen bouwvakker te zijn om te weten dat deze ontwikkeling de onderlinge band en samenhang niet ten goede komt!

Effect van de acceptatie van anoniem klikken is dat mensen uit elkaar gedreven worden. In zo'n beleid past blijkbaar dat een verdachte bijstandsgerechtigde in Groningen 3 weken lang gevolgd wordt door een camera, die bij de overburen is opgesteld. Niet het gebruik van de camera is daarbij het meest opvallend, maar het feit dat medeburgers - in dit geval buren - direct worden betrokken bij het controlebeleid! Het doel lijkt de middelen te heiligen, maar wordt er wel stilgestaan bij de maatschappelijke schade die het voor langere tijd berokkent?

Klikken is natuurlijk geen nieuw verschijnsel. Verontwaardigde burgers weten al jarenlang de weg te vinden naar sociale dienst, belastingdienst of woningbouwvereniging om te melden dat hun buren iets doen dat niet mag. De politie heeft een traditie als het gaat om het gebruiken van anonieme tips. Het zijn echter spontane, informele kliksituaties, waarbij de burger zelf het initiatief neemt. Wanneer instanties en overheden klikken als officieel beleidsinstrument in gaan zetten dan wordt het iets van een andere orde: er is sprake van een formele en publieke acceptatie!

Het wordt als het ware onderdeel van het systeem. Burgers worden uitgelokt om anderen aan te geven en - om dat te kunnen doen - elkaars spionnen te zijn. Sluipenderwijze wordt er een klikcultuur gemaakt, waarbij het steeds normaler wordt gevonden dat je anderen verdacht maakt. Onder het nobel klinkende motief "medeverantwoordelijkheidsbesef" liggen meestal de echte, minder fraaie motieven verborgen. Motieven die heel persoonlijk en onsolidair kunnen zijn en niet worden ingegeven door bezorgdheid over de samenleving. Kliklijnen geven voeding aan gevoelens die allesbehalve met verantwoordelijkheid te maken hebben!

Omdat deze ontwikkeling zo geleidelijk en vanzelfsprekend verloopt is er weinig kritische bezinning over de effecten, zeker op langere termijn. Realiseren beleidsmakers zich wel dat er sprake is van een systematische en officiële aanvaarding van normen die zich op een hellend vlak bevinden? En dat die normen stapje voor stapje verschuiven, tot...hoever? Wij vinden - zonder valse dramatiek - dat het fraudebeleid doorgeschoten is. Verder dan we wellicht met z'n allen zouden willen. De drang om een effectief fraudebeleid te voeren heeft ons normbesef en kritisch vermogen behoorlijk te grazen genomen. Daar ligt ook de mogelijkheid om iets te ondernemen. We praten immers niet over een soort natuurverschijnsel, waar we geen vat op hebben. We hebben de ontluikende klikcultuur zelf bedacht of toegelaten, dus kunnen we het ook veranderen of stoppen.

Het gaat ons niet om de noodzaak van de fraudebestrijding zelf. Want het is buiten kijf dat regels en correcties nodig zijn om misbruik te straffen en te ontmoedigen. Het gaat ons er om dat dit dan wel op een eerlijke manier gebeurt en met open vizier. En niet in 't geniep en op grond van onzuivere motieven, zoals bij anoniem klikken. Deze vorm van "sociale controle" hoort niet thuis in een democratische samenleving, die kwaliteitseisen stelt aan het samen leven. Ervaringen in Oost-Europa hebben aangetoond hoe een klikmaatschappij uiteindelijk de verhouding tussen mensen grondig verziekt. Zo'n situatie is bij ons gelukkig niet aan de orde.

We roepen u op om er aan bij te dragen dat we die kant ook nooit meer uitgaan. Dat kunt u doen door principiële grenzen te trekken en enkele elementaire fatsoensnormen te repareren. We vragen u om als raad het gemeentelijk fraudebeleid nog 's kritisch te toetsen en te besluiten dat anoniem klikken daarin geen plek hoort te hebben. Beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald is daarbij een wijs motto! Anoniem klikken is laf, onfatsoenlijk en onsportief. We rekenen er graag op dat in uw gemeente burgers niet meer zullen worden aangespoord om klikspaan te zijn!

Met vriendelijke groet,

(zie bijgaande lijsten)