Toen rond de eeuwwisseling de economie ook al aaneengroeide, toen ten tijde van het imperialisme Amerikaanse industriemagnaten en Europese handelsfirma's naar Afrika en Azië trokken, toen zagen ze de koloniën slechts als bronnen van grondstoffen, niet als markten of als vestigingsplaatsen voor fabrieken. Spoorwegen, telegraafkantoren en stoomschepen stuwden de globalisering naar voren. De bonanza eindigde met een grote knal: met Zwarte Vrijdag op de New-Yorkse beurs. In de volgende economische wereldcrisis schutten de staten zich weer af, de wereldproductie daalde snel. Toenmaals betrof de globalisering de handel, vandaag is het de productie. Ook de omstandigheden zijn totaal anders. Tegenwoordig komen de toekomstgerichte bedrijfstakken zonder grote bodemschatten uit de voeten; en bedrijven kunnen kapitaal bij banken en beurzen in de gehele wereld opnemen.

Wanneer echter fabrieken mobiel zijn, dan laten zich grote loonverschillen van land tot land steeds moeilijker handhaven. Anders dan vroeger zal een werknemer niet zomaar meer verdienen, vanwege het feit dat hij in Europa woont. Zelfs de knowhow is aan geen enkele monopolist meer voorbehouden. Allang is het Indische Bangalore tot het grootste softwarecentrum buiten Silicon Valley opgekomen. "Weten", zegt Siemens-chef van Pierer, "weten is wereldwijd aanwezig en door de internationale netwerken ook altijd beschikbaar."

Het is tot doorslaggevende productiefactor geworden, belangrijker dan werk en kapitaal. Op de weg naar de 21e eeuw geven bedrijfstakken de toon aan, die zich op hoofdarbeid richten en geen natuurlijk vaderland meer hebben. Micro-elektronica en biotechnologie kunnen zich op bijna iedere plek vestigen, evenals de grondstoffenindustrie en telecommunicatie, vliegtuigbouw en computerindustrie. De computerfabrikant Hewlett-Packard bijvoorbeeld heeft zijn concernzetel in Californië. Zijn wereldwijde centrum voor medische installaties bevindt zich echter aan de Amerikaanse oostkust, die voor personal computers in Zwitserland, die voor fiberglasoptica in Duitsland en die voor laserprinters in Singapore.

Ook Fiat laat zijn nieuwste auto, de Palio, zelfs in 13 landen tegelijk van de band rollen; in Ecuador net als in Algerije, India of Venezuela. Een computer in Turijn, waarin via satelliet alle materiaalbewegingen samenkomen, controleert de montage. Onophoudelijk werken ondernemingen, die overal en nergens thuis zijn, aan een nieuwe wereldcultuur. Regionale voorkeuren spelen bij hun producten steeds zeldzamer een rol, de commercie bepaalt onmerkbaar wat de mensen voelen en waarnemen. Hollywood verblijdt miljoenen mensen met Arnold Schwarzenegger en Sharon Stone, Gillette adverteert op de halve aardbol "Met het beste in de man", de Marlboro-cowboy rijdt in de Andes precies zo als in de Ardennen, en de Big Mac smaakt sowieso overal hetzelfde.

Een begrensd aantal imperiale concerns vormen zo het nieuwe beeld van de Aarde. De 20 grootste ondernemingen van de wereld, met daaronder Mitsubishi (Nr.1), die Royal Dutch/Shell (nr. 10) en Daimler-Benz (nr. 17), zetten meer om dan de 80 armste landen tezamen produceren; en de hoeveelheid producten die ze controleren groeit geweldig. De giganten van de "Global 500", die het Amerikaanse magazine Fortune jaarlijks beoordeelt, verhoogden hun omzet in 1995 met elf procent; ze groeiden daarmee viermaal sneller dan de wereldeconomie. De winsten van de multinationals namen nog meer toe: bijna 15 procent in het jaar 1995 en zelfs 62 procent een jaar eerder.

Daarnaast registreert de Handels- en Ontwikkelingsorganisatie Unctad 40.000 andere ondernemingen, die eveneens in de categorie multi's vallen. Daaronder zijn ook detailbedrijven, die maar een paar dozijn personeelsleden aan de andere kant van de grens tewerkstellen. In totaal controleren deze ondernemingen ongeveer 250.000 buitenlandse dochterondernemingen; de invloed van de internationale strijdmacht is, zo oordeelt de Unctad: "onomkeerbaar". Ook de Duitsers mengen zich steeds sterker in dit spel. In het afgelopen jaar investeerden de bedrijven 50 miljard mark buiten de Bondsrepubliek, bijna dubbel zoveel als twaalf maanden daarvoor (zie de grafiek). Zo gaf Hoechst alleen 7,1 miljard mark uit voor de Amerikaanse geneesmiddelenproducent Marion Merrel Dow.

Onverbloemd zegt president-directeur Jürgen Dormann, dat Hoechst "geen Duitse onderneming meer" is, dat over enige fabrieken in het buitenland beschikt, "maar op weg is naar een globaal handelend geneesmiddelen- en chemieconcern". Sinds de Muur viel, produceren Duitse bedrijven met voorkeur ook in lagelonenlanden als Hongarije of Tsjechië. Voor de Beierse middenstander ligt Hongkong daarmee quasi voor de huisdeur. De lonen in de transitiestaten, rekent Siemens-chef von Pierer voor, liggen "80 tot 90 procent onder de Duitse". Zelfs in Frankrijk of Italië moet hij ingenieurs vaak maar de helft betalen van wat in München gebruikelijk is.

Maar het zijn niet alleen de lonen. Zo trekken de Duitse autobouwers weg, om in de USA of in Latijns-Amerika nieuwe klanten te winnen. Ze wilden graag het risico van dollarschommelingen uitschakelen of eenvoudig handelsbarrières overwinnen zoals BMW. De Münchenaren schroeven hun wagens alleen in Indonesië in elkaar, omdat bij de import van complete voertuigen reusachtige bedragen aan accijnzen betaald moeten worden, niet echter bij de invoer van losse onderdelen.

Hoeveel arbeidsplaatsen uiteindelijk Duitsland verlaten is onzeker. 300.000 in vijf jaar, beweert BDI-chef Hans-Olaf Henkel; slechts 75.000, gelooft de DOB. Ondertussen verzekert de buitenlandse handel ook arbeidsplaatsen in het binnenland. Bedenkelijk is daartegenover, hoe vaak buitenlandse bedrijven een grote boog om Duitsland heen maken. Ze staken in 1995 net 14 miljard mark in bestaande fabrieken - 36 miljard mark minder, als de Duitse in het buitenland pompten. Japanners of Amerikanen vestigen zich liever daar, waar de belastingen en bureaucratische belemmeringen gering zijn.

Zoals in Groot-Brittannië: daar schuift de Koreaanse LG-Groep een van de grootste directe investeringen naar voren die West-Europa ooit gezien heeft - een elektronicafabriek, vier miljard mark duur, met meer dan 6000 jobs. In de vestiging Wales, zo lieten de Zuid-Koreanen weten, zijn de lonen gedeeltelijk lager dan in hun thuisland; tienduizenden Welshmen werken voor minder dan zes mark per uur. Nog sneller dan fabrieken en bedrijven snellen ideeën rond de globe. De Duitsers leerden van de Japanners 'lean-management' en 'just-in-time' productie en van de Amerikanen 're-engineering' en 'downsizing'. en sinds kort moet nu ook iedere 'shareholder' zijn 'value' krijgen, iedere aandelenbezitter dus zijn hoge rendement - een trend, die als gemaakt lijkt voor een geglobaliseerde wereld. Het is het scharnier tussen de multinationals en de nog machtiger kapitaalmarkten. Overal eisen internationale beleggers nu de gelijke opbrengst, van bedrijven in South Carolina evenzo als die in Schwaben; overal schrappen ondernemers daarom dure arbeidsplaatsen en creëren ze goedkope in den vreemde. Want dat voert het rendement op.

Langzamerhand geraken zo ook Duitse concerns in de afhankelijkheid van grootinvesteerders, die met een pennenstreek over wel en wee van de aandelenkoersen beslissen - en daarmee over waar arbeidsplaatsen ontstaan. Wie zich niet voegt, die dreigt de onttrekking van het kapitaal. De USA tonen, hoe dat functioneert. Daar opereren institutionele beleggers met geweldige sommen. Decent benutten de beleggingsmaatschappijen deze macht en schrijven - wanneer hun het aandeel niet bevalt - ondertussen ook blauwe brieven aan de concerns. Dan wordt ook nog onverbloemd aangeraden deze of gene afdeling te sluiten. Fidelity Investments bijvoorbeeld beheert 548 miljard dollar. Acht procent van de omzet van de New Yorkse beurs lopen over de rekening van Fidelity-chef "Ned" Crosby Johnson. Ook in Duitsland adverteert de grootste beleggingsmaatschappij ter wereld tegenwoordig voor kleine beleggers. Niet minder invloedrijk zijn de pensioenfondsen. Omdat de Amerikaanse staat nauwelijks voor de toekomst van zijn burgers zorgt, sparen ongeveer tienduizend leraren hun vermogen op bij het fonds TIAA-CREF.

Daarachter verbergen zich 136 miljard dollar en aandelenbezit uit alle delen van de wereld. "Aan wie behoren die Global 500 toe?" vroeg Fortune onlangs aan zijn lezers. Het antwoord: "Ze behoren U toe!". Tevens verwijderen de financiële markten zich van de reële wereld. Dag na dag suizen 1,5 biljoen mark over datalijnen, waarachter geen bedrijven en goederen staan, maar wedden op de toekomst. Slechts voor een deel dienen swaps, futures en opties daartoe om risico's uit andere zakelijke overeenkomsten af te dekken; vaak zijn die zelf een risico, zoals het geval Nick Leeson van de Barings-Bank aantoont.

De handelskamers van de banken, waarin de valutahandelaren dicht op elkaar zitten, zijn tot een eigen kosmos geworden. Nergens is het geruis van de globalisering zo sterk, nergens heeft de techniek deze zo sterk aangejaagd. Vroeger stuurde het persbureau van Reuter's duivenpost met de beurskoersen weg, vandaag levert een multimedia-ticker informatie in "real time": iedereen heeft alle koersen, alle bedrijfsinformatie, alle kaarten op hetzelfde moment; wie een seconde eerder reageert, kan miljoenen verdienen of verliezen; en met het Internet komen ook de kleine beleggers steeds dichter bij de virtuele beurzen van de toekomst.

In het globale casino heerst als in Las Vegas nooit rust: 's morgens opent de beurs in Tokio, vervolgens gaat het naar Hongkong, later naar Europa. Sluiten Frankfurt en Londen, dan neemt New York de zaak over - een eeuwige kringloop. De bedragen die daarbij dagelijks verplaats worden, zijn bijna dubbel zo groot als de monetaire reserves van alle centrale banken tezamen. Staten moeten zich voor deze macht buigen, of ze willen of niet: tenslotte financieren ze over de kapitaalmarkt hun schuldenlast. Wanneer een regering al te zeer overdrijft, eisen de beleggers prompt een premie. Hogere rente voor hogere risico's. Steeds weer demonstreren de kapitaalmarkten de politici hun machteloosheid. Zo kraakten in de herfst van 1992 een paar geldgoeroes, aangevoerd door George Soros, de Bank van Engeland. De valutahandelaren brachten met een speculatiegolf, die op een vallend pond en een zwakke lire gokte, het Europese monetaire systeem ten val.

"Speculanten zijn het Aids van de economie", schimpte de Franse president Jacques Chirac. "De wereld ligt in de handen van deze mensen", gelooft IMF-president Michel Camdessus. Lester Thurow formuleert het nuchter: "Overal regeert de markt, alleen de markt". Kunnen de regeringen dus terugtreden? Hebben ze de macht over dit griezelige monster verloren, dat ze met de liberalisering en deregulering zelf opgeroepen hebben: de vrije markt? Bepalen alleen makelaars, investeringsfonds en concerns over de globale toekomst? De staten zijn chantabel geworden. Wanneer de concerns het eisen, krijgen ze subsidies of belastingfaciliteiten; want anders trekken ze naar het buurland. De spelers beslissen onder elkaar waar ze hun gevechten zullen voeren", zegt Jenoptik-chef Lothar Späth, "en wanneer hun het speelveld niet bevalt, dan gaan ze doodgewoon ergens anders heen". De concurrentie om de vestigingsplaats dreigt tot een subsidiewedloop te worden.

In de USA behoren de ondernemingen tot de machtigste lobbyisten, ook in Duitsland laten zich sommige wetten niet tegen de verenigde weerstand van de industrie ten uitvoer leggen. Jammerlijk mislukken alle pogingen om voor het welzijn van het milieu een ecotaks in te voeren. Mogelijk slechts alleen in een Europese beslotenheid. Want, zo waarschuwden industrievertegenwoordigers als BDI-Chef Henkel, wordt het met de vestigingsplaats nog slechter gesteld; in de chemie of de auto-industrie zijn ontslagen dan onvermijdelijk. Bonn reageerde.

Het tijdperk waarin afzonderlijke staten de ondernemingen regels voorschrijven konden, schijnt voorbij te zijn. De US-minister van arbeid Robert Reich voorziet daarom: "Het einde van de nationale economieën". De bazen denken globaal, de regeringen nationaal. Omdat de internationale kapitaalvervlechting groeit, hebben nationale kartelbureaus steeds minder macht. "Des te meer de multinationals hun bedrijven over de wereld verdelen", stelt Reich, "des te minder aanwijzingsmacht en controle bezit een enkele regering ten opzicht van hen". Slechts door internationale samenwerking zullen de conflicten van de toekomst onschadelijk gemaakt kunnen worden, maar organisaties als de WTO en de EU hebben nauwelijks middelen om werkelijk op te kunnen treden.:

• De USA stoken, in weerwil van de WTO, steeds weer politiek gemotiveerde handelsoorlogen op: met Japan over auto's of Europa over de betrekkingen tot Iran.

• De landen van de Derde Wereld klagen over protectionisme, want met de snelle verwijzing naar sociale- en milieudumping sluiten de industrielanden hun grenzen af voor goedkope producten.

De Duitsers beschermen met de uitzettingswet weliswaar hun bouwvakkers. Tegelijkertijd ondergraven ze echter de doelstellingen van de binnenmarkt, want door minimumlonen remmen ze indirect de vrije mobiliteit van de EU-werknemers af. Aan de andere kant voelen veel wetenschappers zich nauwelijks nog aan hun vaderland verplicht: ze profiteren in Duitsland von het hoge niveau van kennis, van goede universiteiten en het van staatswege gefinancierde onderzoek, maar de winsten verplaatsen ze naar het buitenland. Dat de eenmalige solidariteit van de gemeenschap door het wegvallen van inkomsten verloren gaat, interesseert ze niet.

Bondspresident Roman Herzog bekritiseerde dit gedrag zeer heftig op een conferentie van topmanagers: "Een onderneming, die in Duitsland zijn productiecentra heeft, zijn arbeidsplaatsen afbreekt en bijna geen belasting betaalt, kan in zijn naamvoering net zo vaak het woord Duits hebben staan, zo'n bedrijf erken ik niet meer als een Duitse onderneming". Onophoudelijk, zo waarschuwt politicoloog John Cavanagh, "verpulveren de traditionele sociale contracten tussen regeringen, ondernemingen en werknemers".

De kloof die zich opent tussen de ondernemingen aan de ene kant, en de maatschappij aan de andere kant, stelt westelijke democratieën bloot aan een harde proef - en zal deze mogelijk tot ineenstorting brengen. James Goldsmith, miljardair en Europees afgevaardigde uit Groot-Brittannië, ziet de industrielanden reeds in een "valkuil" trappen. Onvermoeibaar predikt hij de terugkeer naar het protectionisme. "De vrije wereldhandel verslindt de maatschappij die hij aanvankelijk dienen zou".

De winnaars van de globalisering, oordeelt Goldsmith, zullen "diegenen zijn, die het bijna onuitputtelijke aanbod van goedkope arbeidskrachten voor zich benutten kunnen". Maar het doet herinneren aan de winnaars van een pokerspel op de Titanic" - die waren net als de verliezers aan de spoedige ondergang overgeleverd. Profiteren zullen ook die landen, die de toekomstgerichte bedrijfstakken aanlokken, omdat ze over hooggekwalificeerde arbeidskrachten beschikken. Ze kunnen zich ook wezenlijk hogere lonen veroorloven. "Heden ten dage zijn de kennis en de bekwaamheden de enige bronnen van het huidige concurrentievoordeel", oordeelt US-econoom Thurow, "de technologiepolitiek van een land is zijn industriële strategie. Die bepaalt, waar een land het spel meespelen zal". "De wetenschappers en sociologen", oordeelt zijn collega Jeremy Rifkin, "zijn de katalysatoren van de derde industriële revolutie, en ze houden de hightech-wetenschap aan de gang". De elite van morgen - dat zijn advocaten of onderzoekers, biotechnici of ingenieurs, ondernemingsadviseurs of programmeurs.

Maar de kloof tussen de verliezers, tussen de ongeschoolde arbeidskrachten, wordt steeds groter. Een deel van de ontwikkelingslanden heeft de aansluiting kunnen maken of is op weg daar naartoe; doch de overigen dreigt, volgens IMF-president Michel Camdessus, "de marginalisering". De have-nots bezitten geen goederen, die de Eerste Wereld wenst, en geen geld om zelf iets te kopen. Investeerders blijven weg. Camdessus: "Er bestaat het gevaar, dat deze landen door de wereldeconomie eenvoudig weg achtergelaten worden".

Rijken en armen verliezen zo het contact met elkaar. De UNO rekende onlangs voor, dat 358 miljardairs in de wereld meer vermogen bezitten dan krap de helft van de mensheid verdient. Ook in de westelijke wereld groeien de inkomensverschillen. In Amerika valt reeds de middenlaag weg, de reële lonen dalen voortdurend en zijn op het niveau van de zeventiger jaren beland; daar tegenover stijgt het salaris van de bazen.

In de industrielanden hebben meer dan 30 miljoen mensen geen werkt, zoveel zelfs als sinds de grote wereldrecessie niet meer. Tegelijkertijd ontstaat een nieuwe klasse van "working poor" - van mensen, die werk hebben, maar nauwelijks meer verdienen dan in de Derde Wereld. De drempellanden halen ze in. Die hebben massief in het onderwijs geïnvesteerd, in Maleisië of Indonesië werken hooggekwalificeerde specialisten, die beter zijn dan vele Europeanen.

Nog beschutten de sociale netten de mensen in Europa voor een werkelijke val. Doch deze netten, die met de groeiende levensstandaard steeds dichter geweven werden, zijn tot scheuren toe gespannen; ziekenfondsen en uitkeringsverzekeringen glijden sluipend in het bankroet. Op die manier wordt de concurrentie met vestigingsplaatsen ook een concurrentie van de sociale systemen. Overal willen regeringen bezuinigen op sociale voorzieningen. Zweden werd ooit als alternatiefmodel voor de liberale maatschappijen bejubeld. Door hoge schulden gedwongen, verlaagde de regering het ziekengeld, schrapte subsidies voor arbeidstijdverkorting en voerde een wachtdag in bij een geval van ziekte.

In Duitsland groeit de overtuiging dat de republiek zich - tenminste voor een gedeelte - moet aanpassen aan de veranderde feitelijkheden op de wereldmarkt. Bij de verwarmingsindustrie Viessmann waren 3700 werknemers bereid, om voor het gelijke salaris drie uren per week langer te werken, en daardoor te voorkomen dat de productie naar Tsjechië verplaatst zou worden.

Ook elders worden bedrijfsmatige bondgenootschappen voor werkgelegenheid gesloten. Het vakbondachtige WSI-Instituut waarschuwt evenwel, dat met de "knuppel van de globalisering" al te vaak gezwaaid werd; meestal verbergt zich daarachter slechts "de welbewuste afbraak van de sociale staat".

Het bezuinigen op zich zal de vestigingsplaats Duitsland sowieso weinig nut bieden. Want ondertussen vergeten de Duitsers bij dit debat in de toekomst te investeren. Maar wanneer zij opleiding en wetenschap radicaal op een hoop gooien, in plaats zich door hun kunnen een concurrentievoordeel te verwerven - en daarmee hogere lonen en betere sociale voorzieningen te bedingen - zal het ook hun misschien zo gaan, zoals Lester Thurow aan sommige industriestaten voorspelt: Zij zullen sluipend ten onder gaan, zoals ooit het oude Rome.

Vertaling R.M. Brockhus

DER SPIEGEL 39/1996