Hoe onafhankelijk is het Openbaar Ministerie? Wordt er druk uitgeoefend en zo ja, door wie? Antwoord donderdag in Zembla. Voor Manuel Kneepkens, ooit voorzitter van de Coornhert Liga en nu fractievoorzitter van de Rotterdamse Stadspartij, is er maar één oplossing: weg met het hele systeem!

Als Manuel Kneepkens zijn mond eenmaal opendoet is er geen houden meer aan. Hij is dan ook een groot aanhanger van Fidel Castro: 'Gewoon doorgaan, gewoon doorgaan.' Maar heel af en toe is hij te stoppen en kunnen zijn razendsnel, op hoge toon uitgesproken boutades worden onderbroken voor een vraag of een tegenwerping. Waarna hij weer op volle kracht doorgaat en doorgaat 'Zo zit dat. Begrijp je wel?' Een paar dagen eerder, als hij via de telefoon instemt met een gesprek over Justitie en de rechtsgang alhier, is het al niet anders. "De boel is totaal verrot" laat Kneepkens weten en raakt op drift wanneer de naam van super Procureur-generaal Docters van Leeuwen valt. 'Ja, die man is natuurlijk het levende bewijs dat Lombroso het soms toch bij het rechte eind had.'

Op de onwaarschijnlijk zachte en zonnige maandag die Arthur Docters van Leeuwen zich zal herinneren als de dag van zijn ontslag, steekt Kneepkens (geb. 1942) in zijn Rotterdamse woning nu echt van wal. De dichter/criminoloog/ex-docent oorlogs- en vredesrecht/fractievoorzitter van de Stadspartij afficheert zichzelf weliswaar als 'een soort Roel van Duijn van Rotterdam', maar heeft meer intellectuele allure. Tussen allerlei meer en minder relevante zijpaden en wetenswaardigheden door, hamert hij vooral op drie zaken. Ten eerste: dat het er altijd om gaat in welk perspectief je de zaak bekijkt. Ten tweede: dat het Juridische denken een volstrekt doodlopende weg is ingeslagen'. En ten derde: dat echt recht doen aan mensen een zware, maar mooie opdracht is.

Kneepkens: 'Het grote probleem in de criminologie is dat nooit wordt onderzocht waarom dingen goed gaan. Toch is het buitengewoon interessant om je af te vragen: waarom bestaat er in dat bepaalde dorp geen probleem met Marokkaanse jongeren? Nee, we gaan altijd op zoek naar wat er fout is gegaan. Je weet dus niet hoe je het moet oplossen, want je hebt nooit onderzocht waarom iets goed gaat. Eén van de weinige verworvenheden die op het conto van de juristen komt is de jurisprudentie, de verslaglegging. Dat is een lange kous waaraan steeds verder wordt gebreid. Maar van de reclassering wordt bijvoorbeeld nooit iets bijgehouden. Daar wordt geen kous gebreid, daar is geen archief van gevallen die op een goede manier zijn opgelost. Nee, of zo'n archivering echt veel positief, interessant materiaal zou bevatten weet ik niet. Maar je kunt niet tegenspreken dat het nooit is onderzocht. En dat het misschien zou kunnen helpen.'

'Wat niet deugt is de mentaliteit van de juristen. Die is niet sociaal, men is veel te veel in abstracto bezig. Maatschappelijke problemen worden in juridische termen getransformeerd en vervolgens volgens de wetten van de juristen "opgelost". Maar dat heeft niets met een echte oplossing te maken. In het strafrecht wordt niks opgelost. Mensen recht doen is het moeilijkste wat er is. Maar dat kan niet met dit instrumentarium. Problemen oplossen kan beter via de politiek. Wie in het systeem blijft wordt onvermijdelijk cynisch. Zoals Gerard Spong ooit één van mijn opvolgers bij de Coornhert Liga. zijn grote lol is nu om te laten zien wat voor duffe klootzakken het zijn. Dat is wel leuk, maar wat schiet je daar nu echt mee op?'

Er zit nog een fataal aspect aan het juridische denken. Bij het proces gaat het alleen maar om het bewijs. Als je dus een foutje maakt als politieagent kan een slimme advocaat zich beroepen op onrechtmatigheid van het bewijs. Stel, ik heb hier in huis een kilo heroïne liggen. De politie heeft een tip gekregen, valt binnen en vindt het. Er is dus heroïne. En dat is strafbaar. Maar wat blijkt: het is niet strafbaar. Kon ik mijn studenten nooit uitleggen. Begrijpelijk, het boerenverstand verzet zich daartegen. Waarom is het niet strafbaar? Omdat er geen huiszoekingsbevel was. De inval is onrechtmatig, en dus is er geen heroïne. Dat is de Juridische werkelijkheid.

Nu zeg ik: voor die vormfout moet je een aparte rechtsgang creëren. Dan ben je eruit Dus wel de vormfouten behandelen, maar niet in het proces. Want er was heroïne bij Kneepkens en dat moet bestraft worden. Maar een vormfout is heel iets anders, dat is bedoeld om de politie te matigen. Recht doen in dit geval is dus niet dat ik door vormfouten de dans ontspring. Nee, je moet de zaken splitsen, de overheid moet bestraft worden in een apart proces. Dit is nou zo'n voorbeeld van het feit dat juristen zich totaal niet ontwikkelen. Het is een behoudzuchtig volkje, maar heeft wel een enorme macht. Juristen bevorderen de moraal ook niet'

'Ik zeg: Het ministerie van Justitie moet worden afgeschaft! En als jij het daar niet mee eens bent zeg ik: toon dan maar eens aan dat het ministerie nut heeft. Zeg jij maar waarom het behouden moet blijven. Dan krijg je een heel andere discussie, begrijp je? Dat is weer die perspectiefwisseling, Ik zeg dat het allemaal hol is. Dat is natuurlijk overdreven, er zijn ongetwijfeld een paar goede mensen bij, maar ik vrees hoogstens twintig procent. Als je Justitie echt wilt hervormen moet een team van goede, wijze mensen carte blanche krijgen om de boel eens goed te reconstrueren Maar de politiek doet dat niet Dus het schuim komt bovendrijven, de Steenhuisen, de Docters van leeuwen, dat is allemaal schuim. Dat is niks.

Per definitie, anders zaten ze daar niet. Als je in dat systeem bovenkomt dan zit er een steekje aan je los. Het kan niet dat een normaal mens daar Procureur-generaal wordt! Justitie is toch altijd een ministerie van contactgestoorden geweest! Kijk naar Van Agt, dat was toch een zwaar contactgestoorde man! Hirsch Ballin, dat was John Cleese met die silly walk. Hij loopt echt zo, zijn ambtenaren deden dat na, dat was altijd de grap op het ministerie. Een volkomen oontactgestoorde katholieke man. Ik ben katholiek opgevoed, ik weet wat dat is, Justitie zit helemaal vol met dat soort mensen. Het is een "total-institution" dat trekt dat soort mensen aan.

Ik heb ze op college gehad, studenten die later officier van Justitie werden. Dat waren ook - heel starre, lineair denkende mensen, die geloven dat de jurist het oplost. Ze gedragen zich op een bepaalde wijze, ze spreken op een bepaalde wijze, dat is allemaal niet doorbroken. Ook niet toen een aantal jaar geleden bleek dat vrij veel rechters lid van de PvdA waren of PvdA stemden. De conclusie was toen: kijk eens hoe progressief de rechters zijn. Maar het is precies andersom. Mijn conclusie was: dit betekent dat de PvdA niet meer progressief is. En dat is ook zo gebleken.'

In welk land kan de chef van de geheime dienst de superprocureur worden? Dat kan alleen maar in een bananenrepubliek, in Latijns-Amerika. In een fatsoenlijke rechtsstaat komt zo'n man niet in voor zo'n functie, dat kan gewoon niet. Zo zie je maar, het is door en door verrot. De normen en waarden zijn weg. Vroeger waren ze reactionair en integer, nu zijn ze reactionair en oneerlijk. Ze zijn niet integer meer. Dat heeft de IRT toch bewezen. Onder ogen hoe ver de verrotting is en een klein team er op zetten dat goed heeft nagedacht hoe we nu efficiënt politie en Justitie inrichten. Dat moeten we doen.'

Aan het eind van zijn allerminst verbitterd klinkende litanie is Kneepkens niet te beroerd om nog even op zijn eigen 'blinde vlek' te wijzen. 'Je moet wel af en toe achterom kijken of de mensen nog achter je aan lopen. Of ze dat tempo nog wel kunnen volgen. Dat heb ik op een gegeven moment geleerd als docent. Je bent begeesterd en je denkt dat ze je allemaal volgen. Maar dan kijk je een keer om en zie je niemand meer. Ik moet mensen aan - gekoppeld hebben, die zeggen: Ja Manuel, ho ho, denk ook even hier aan. Als ze maar wel open staan voor bevlogenheid. Ze moeten wel solidariteit hebben met Don Quichotte. Begrijp je wel?

Kees Sluyt (VPRO-gids van week nr. 9)