Door Anne van Voorthuizen
in Hervormd Nederland van 4 januari 1997

'Absurd genoeg geldt de productie van een gevechtsvliegtuig wel als behoeftebevrediging, maar het bereiden van een maaltijd niet.' De Zwitserse theologe Ina Praetorius pleit voor een andere opvatting van het begrip economie.

'Tien jaar geleden had economie voor mij evenveel met passie te maken, als een belastingformulier met erotiek.' De Zwitserse theologe Ina Praetorius is een van de zeldzame vrouwen die door economische vragen gepassioneerd raakt. Ze neemt niet met weinig genoegen: 'Ik wil aan de top komen.' In eigen land timmert ze hard aan de weg. Ooit maakte ze zelfs een cabaretprogramma over economie. Het lukte haar mensen met het droogste onderwerp aller tijden aan het lachen te krijgen. 'Ik moest er mijn brood mee verdienen. en dan leer je dingen aantrekkelijk te brengen.'

Nu is Praetorius presentator van Sternstunde Philosophie, een discussieprogramma op zondagmorgen op de Zwitserse tv. De oecumenische vrouwensynode in Oostenrijk bracht haar afgelopen zomer ook bekendheid buiten de Zwitserse grenzen. En als kroon op haar freelance carrière, krijgt ze in april een baan op de theologische universiteit in Bern. De universiteit kon de populariteit van Praetorius goed gebruiken. 'De professoren kijken neer op de media, maar intussen zijn ze jaloers, omdat ze zelf niet buiten hun ivoren toren kunnen treden.

Draaimolen

Maar realiseert de universiteit zich wat voor vlees ze met Praetorius in de kuip heeft? Op uitnodiging van de Interuniversitaire Werkgroep Feminisme en Theologie sprak Praetorius in Nederland over haar passie voor economie. Vanuit feministisch perspectief uitte ze fundamentele kritiek op neoliberale economen. Op een moment dat het vrije spel van de markt heilig is, stelt Praetorius dat de economische wetenschap van quasi-religieuze dogma's aan elkaar hangt.

Onaantastbaar zijn het dogma van de onbegrensde groei, van het vrije spel van marktkrachten, van de rationeel beslissende homo economicus en van de scheiding tussen ethiek en economie. In het gangbare debat is de vraag naar de zin van de economische draaimolen taboe, omdat - zo luidt de geloofsleer - die zichzelf beantwoordt door het vrije spel van vraag en aanbod. Wie deze vraag tegen de achtergrond van de bedreiging van het ecosysteem toch stelt, zoals Praetorius doet, is geen econoom maar ethica.

Ethische vragen worden zo verbannen uit het economische debat. Praetorius: 'Sinds de val van de Berlijnse muur heeft de almacht van de markt bovennatuurlijke trekken aangenomen. Het gaat erom haar religieuze dogma's te doorzien. Het feit dat ik theoloog ben, is voordelig. want ik weet dat God niet samenvalt met de markt. De Godin zou lachen als zij de markt zou moeten zijn.'

Copernicaanse wending

Toch is het volgens Praetorius geen wonder dat vrouwen zich niet aangesproken voelen door het economische debat. De neoliberale economen werken immers met een mensbeeld dat veel 'mannelijke' trekken heeft. De Homo Economicus is een volwassen man die zijn arbeidskracht ruilt tegen geld. en handelt naar het principe van maximale winst. De vrouw, voorzover zij al ter sprake komt. is 'anders', een soort privé-bezit van de man. en zij laat zich leiden door waarden als zorg, naastenliefde en hartstocht. De nieuwe tendens is vrouwen meer in het economische systeem te integreren. Als zij hun arbeidskracht ruilen tegen geld - mannelijkheid aanleren - kunnen ook zij van betekenis zijn voor de economie. 'Onzin', meent Praetorius. 'Alsof het krijgen van kinderen een economische waarde heeft. Niet de vrouw, maar onze opvatting over economie moet worden aangepast.'

Onbetaald circuit

Het gaat Praetorius niet om een herwaardering van traditioneel vrouwelijke waarden. Als de theoloog die een proefschrift schreef over het vrouwbeeld in de protestantse ethiek, kent ze de gevaren daarvan al te goed. Vrouwelijke waarden als zorg voor het gezin, geduld en moederliefde, werden vaak de hemel ingeprezen. Veel schoten vrouwen daar niet mee op.

Praetorius wil daarentegen de vanzelfsprekendheid van mannelijke waarden ter discussie te stellen. 'Als geld niet meer het bepalende ruilmiddel is, vervaagt de grens tussen betaalde arbeid en 'waardeloos' werk binnenshuis. tussen vrouwelijke privé-sfeer en de door mannen gedomineerde openbare wereld.' Het onbetaalde circuit - huishoudelijk werk, zorg voor kinderen, vrijwilligerswerk - draait voor het overgrote deel op vrouwen. In Nederland wordt zeventig procent van de onbetaalde arbeid door vrouwen verricht. dertig procent door mannen (bij betaalde arbeid is dat omgekeerd). Moeders besteden bijna vier keer zoveel tijd aan werk binnenshuis als vaders (39 versus 11 uur) en vaders werken vijf keer zoveel uren buitenshuis als moeders (37.7 versus 7.5 uur). Veel verandering zit daarin bovendien niet. Tussen 1990 en 1995 zijn mannen niet meer binnenshuis gaan werken, vrouwen wel drie uur minder.

Samen met andere feministische economen introduceert Praetorius een nieuw woord: Weiberwirtschaft. letterlijk 'wijvenhuishouding'. Dit begrip. met onmiskenbaar een denigrerende bijklank, gebruikt Praetorius als geuzennaam. 'Het geeft aan dat vrouwen niet in de marge, maar in het centrum van het economische leven staan.' 'Volgens de leerboeken omvat economie het geheel aan maatregelen dat nodig is voor de behoeftevoorziening. Absurd genoeg geldt de productie van een gevechtsvliegtuig wel als behoeftebevrediging, maar het bereiden van een maaltijd niet. Is het niet raar dat we van een economische crisis spreken als de auto-industrie stagneert, en over hoogconjunctuur als de lucht verontreinigd raakt?'

Alsof we geen behoeften meer hebben wanneer we de deur van de fabriek achter ons dichttrekken. Het geldcircuit is, zo vindt Praetorius, maar heel beperkt. 'Vrouwen ruilen maaltijden tegen vriendschap tegen autogebruik tegen geborgenheid tegen gedichten tegen kinderoppas tegen wijze raad tegen bloembollen tegen... 'Wijvenhuishouding' staat voor deze oneindige kringloop die de economie draaiende houdt, en waarin geld slechts een van de vele ruilmiddelen is. De beslissende stap is niet langer het hogerop komen van vrouwen in een gebied dat hen vreemd is, maar de erkenning van datgene wat vrouwen doen. Dat noem ik feministische economie.'

Spreekstijl

Tegenwoordig lopen echter even weinig vrouwen warm voor feminisme als voor economie. 'Het probleem met de vrouwen van de nieuwe generatie is dat ze het woord feminisme zijn vergeten. Als ik uitleg wat ik bedoel, zijn ze enthousiast. Maar als ik het feministische economie noem, luisteren ze niet meer. Het feminisme heeft eveneens een paradigmaverandering nodig. Het heeft de neiging vrouwen als slachtoffer te beschouwen. Daar herkennen jonge vrouwen zich niet meer in. Ze voelen zich sterk.' Ook Praetorius zelf heeft het slachtoffergevoel afgezworen. 'Ik zeg niet: ik ben een zielige uitgesloten vrouw en wil in de mannenwereld worden geïntegreerd. Nee, ik zeg: ik ben een sterke vrouw die wil mee bouwen aan de toekomst van de wereld.' Maar hoe krijgen vrouwen het voor elkaar dat er ook daadwerkelijk naar hen wordt geluisterd? 'Ze moeten niet het woord vragen, maar het woord nemen. Lange tijd hebben vrouwen vanuit de marge van de maatschappij gesproken.

Ironie

Spreekstijlen die hier typerend voor zijn, zijn: smeken, vragen, klagen of - als je dat een spreekstijl kunt noemen - het hysterische huilen. Een centrale rol spelen in de samenleving, gaat samen met andere spreekstijlen: profetie, preek, ironie en spot, vloek, sarcasme en grote vertellingen. Als we iets groots willen bereiken, iets dat de persoonlijke mening overstijgt, dan moeten vrouwen zich deze spreekstijlen eigen maken. Niet altijd zijn de juiste argumenten overtuigend. Argumenten moeten samengaan met autoriteit. Het belangrijkste is met een zodanig gezag te spreken dat de religie van het androcentrisme instort zoals de Berlijnse muur.'

Anne van Voorthuizen
Hervormd Nederland nr. 53-1-97